Του Γιάννη Κριτσαντώνη
Πάσχα Ελλήνων, Πάσχα
Του Γιάννη Κριτσαντώνη
« Η διάθεση και η παράδοση για μια μεγάλη ανοιξιάτικη γιορτή υπήρχε πάντοτε στην Ελλάδα, αλλά με τη χριστιανική διδασκαλία, η ανάσταση του Χριστού ήταν ό,τι καλύτερο και συμβολικότερο μπορούσε να συνοδεύσει τη χαρά των ανθρώπων για την ανακαίνιση της Δημιουργίας», υποστηρίζει ο ερευνητής της παράδοσης και ‘δικός μας’ άνθρωπος Παναγιώτης Μυλωνάς και δεν έχει άδικο…
«Πάσχα το τερπνόν
Πάσχα Κυρίου, Πάσχα
Πάσχα πανσεβάσμιον ημίν ανέτειλεν»
αναγγέλλει ο εκκλησιαστικός υμνωδός, αλλά και εμείς τραγουδάμε, έχοντας ένα αντιπροσωπευτικό τραγούδι, αντίστοιχο και ανάλογο με το «σήμερον τα ουράνια συναγάλλεται τη γη», όπου λέει:
«Σήμερα χριστός Ανέστη
και στους ουρανούς ευρέθη.
Σήμερα και οι παπάδες
λειτουργάν σαν δεσποτάδες.
Σήμερα και τα κορίτσια
στέκονται σαν κυπαρίσσια.
Σήμερα τα παλικάρια
στέκονται σαν τα βλαστάρια.
Σήμερα κι οι παντρεμένες
είναι λαμπροφορεμένες…»
Είναι αλήθεια ότι η Εκκλησία με την υμνογραφία της και τις τελετές της, έχει δώσει πρώτη το σύνθημα για τον ενθουσιασμό και την αναστάσιμη χαρά που κυριεύει τα χριστιανικά πλήθη, ιδιαίτερα τον ελληνικό λαό, μπροστά στο γεγονός της αναστάσεως του Χριστού, λέγοντας «Αύτη η κλητή και Αγία ημέρα, η μία των Σαββάτων, η βασιλίς και κυρία εορτών εορτή και πανήγυρις εστί πανηγύρεων!»
Αλλά μην ξεχνάμε και τον κατηχητικό λόγο του ίδιου του Χρυσοστόμου που παρακινεί επί αιώνες τώρα τους πιστούς στη χαρά: «Πλούσιοι και πένητες, μετ’ αλλήλων χορεύσατε. Νηστεύσαντες και… μή νηστεύσαντες, ευφράνθητε σήμερον. Η τράπεζα γέμει, τρυφήσατε πάντες..!»
Πραγματικός χείμαρρος ο Παναγιώτης Μυλωνάς, μουσικολόγος – λαογράφος και υπεύθυνος παραδοσιακής μουσικής της ΕΤ-1, καταθέτει τις γνώσεις του γύρω από τη λαϊκή παράδοση και το πασχαλινό τραγούδι, όταν του ζητήσαμε να… «σκαλίσουμε» μαζί το θέμα της πασχαλινής μουσικής μας παράδοσης.
«Η ψυχική και πνευματική χαρά, από το θρησκευτικό γεγονός της Αναστάσεως», λέει, «συναντήθηκε με τη φυσική αγαλλίαση της εποχής και δημιούργησε το ελληνικό Πάσχα. Κι όταν λέμε ‘Ανάσταση’ εννοούμε γενικά την ημέρα του Πάσχα».
Όχι μόνο τα μεσάνυχτα του Μ. Σαββάτου;
Όπως είναι γνωστό, έχουμε… τρεις Αναστάσεις: Η πρώτη που είναι ‘προαναγγελτική’, του Μεγάλου Σαββάτου, η κυρίως Ανάσταση στις 12 τη νύχτα, ή το χάραμα της Κυριακής, που γίνεται σε κάποιες περιοχές της χώρας και η δεύτερη Ανάσταση που γίνεται το απόγευμα της Κυριακής, δηλαδή ο εσπερινός της Αγάπης.
Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι οι ποιητές μας και οι λογοτέχνες έχουν εμπνευστεί από τη νύχτα της Αναστάσεως και έχουν υμνήσει τα παραδοσιακά της στοιχεία, όπως την πίστη, τη χαρά της υπαίθρου και τον εθνικό συμβολισμό: Την ελπίδα που έδινε η Ανάσταση του Χριστού για την απολύτρωση από τον τουρκικό ζυγό στα χρόνια της σκλαβιάς. Η πρωϊνή Ανάσταση που γινόταν τα χρόνια εκείνα (και γίνεται ακόμα σε μερικά χωριά), είχε το θέλγητρο της εορτινής προσευχής «λίαν πρωί αι μυροφόροι έδραμον προς το μνήμα σου», αλλά κοίταξε έμπνευση ο Σολωμός: «Με το δρασάτο ύστερ΄αστέρι…», γράφει.
Η μέρα λοιπόν αυτή ενώνει επίγεια και ουράνια. Είναι ανάσταση και ανάταση ψυχών και σωμάτων. Είναι ‘Λαμπρή’. Όνομα που το δίδαξε πάλι η Εκκλησία. Λέμε: «Σήμερα όλοι λαμπροφορούν» ή… «λαμπρατζενιάζουν», όπως λένε στην Κρήτη!!
«Ωραία πούναι τη Λαμπρή, που δένουνε τις κούνιες!», μας λέει ένας Θερμιώτικος συρτός:
Κι ανοίγει τις φτερούγιες της για να μας κάνει αέρα.
Κουνήσου και λυγίσου να πέσουν τα άνθη σου
Να μαραθεί η καρδιά σου και το χειλάκι σου…
Βέβαια αυτό έχει σχέση με την αρχαία αθηναϊκή γιορτή «Αιώρα»,που γινόταν προς τιμήν της Ηριγόνης στις αρχές τις άνοιξης. Οι ρίζες της είναι στη μινωική εποχή. Τις «κούνιες» χορεύουν όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στον υπόλοιπο ευρωπαϊκό χώρο, ακόμα και στις Ινδίες. Στον τόπο μας παλαιότερα υπήρχε κι ένας ακόμη λόγος που έκανε την Ανάσταση γεγονός άφθαστης χαράς και την πανηγυρικότερη γιορτή του ελληνισμού: Ο λόγος της ελπίδας της ανάστασης του γένους από τον τουρκικό ζυγό. Κι όταν ήλθε η ώρα της ελευθερίας, οι Έλληνες γιόρτασαν το Πάσχα σαν να ήταν αυτοί «οι απ΄αιώνος δέσμιοι» που ελευθερώθηκαν. Οι τουφεκιές και τα μπουρλότα που έριξαν τότε με το πρώτο άκουσμα του «Χριστός Ανέστη», είναι σοβαρός λόγος να τα ακούμε κι εμείς σήμερα ακόμα με συγκίνηση. Αλλά μήπως, θορυβώδη δεν ήταν και τα γεγονότα, όσο ο Χριστός παρέμενε στον Άδη; «Το καταπέτασμα του ναού εσχίσθη εις δύο και η γή εσείσθη και οι πέτρες εσχίσθησαν», γράφουν τα Ευαγγέλια.
Από εκείνα λοιπόν τα χρόνια της σκλαβιάς μας έρχονται και κάποια τραγούδια που τα χόρευαν ομαδικά τα «πασχαλιόημερα», χωρίς να αναφέρονται στη ίδια τη γιορτή του Πάσχα. Στην Καλαμπάκα υπάρχουν πέντε – έξη που χορεύονται την «ασπροδευτέρα» ή «νιά Δευτέρα» και την «ασπροτρίτη» ή «νιά Τρίτη». Δηλαδή την Δευτέρα και την Τρίτη της Διακαινησίμου. Στη δεύτερη Ανάσταση ( εσπερινός της Αγάπης) που γίνεται το απόγευμα της Κυριακής, δίνεται η ευκαιρία συμφιλιώσεων και αδελφικών ασπασμών. Έθιμα εκεί είναι η λιτανεία των εικόνων και ο χορός. Στη Νάξο το λένε «Η ΄ύρα» (λείπει το ‘γ’ για να γίνει «γύρα»).
Στα χωριά της επαρχίας Φαναρίου (της σημερινής Ολυμπίας), μετά την ακολουθία της Αγάπης χορεύονται τα «Λαμπροκύριακα». Πρόκειται για πατροπαράδοτο έθιμο που συνδέεται με το εαρινό παλαιό του χορού της βροχής, η οποία είναι… απαραίτητη τούτο τον καιρό. Κυκλώνουν την εκκλησία όλοι μαζί και χορεύουν, παρακαλώντας τον αναστάντα Χριστό να βρέξει για να «ψωμώσουν» τα στάρια, λέγοντας:
Μα ΄ρθαν τα λαμπρογιόρτια.
Ας βρέξει ο Μάρτης δυό νερά
Κι ο Απρίλης πέντε – δέκα,
Να ιδείς τα κοντοκρίθαρα
Πώς καβαλάν τους φράχτες,
Είναι να θαυμάζει κανείς το τι συντηρείται και ζει στα τραγούδια του λαού μας. Στο παρακάτω ποιητικό κείμενο δίνουν το σύνθημα για την έναρξη του χορού της μεγάλης γιορτής, δυο «οφικκιάριοι»: Ο Πριμικύριος κι ο Οικονόμος. (Είναι τίτλοι και αξιώματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οφύκκιο: Λατινικός όρος που σημαίνει τον άνθρωπο του καθήκοντος και Οικονόμος από το νέμω τον Οίκο – αρχηγός του Οίκου. Πριμικύριοι ονομάζονταν οι προϊστάμενοι της Τάξεως στην επισκοπική Εκκλησία.).
Τούτη η μέρα σήμερα
πέφτει το χρόνο μια φορά.
Μοιάζεις που σέρνεις το χορό
σαν το πουλί στον Ουρανό.
Ο Πριμικύρης είπε ΄το..:
Γυναίκες – άντρες στο χορό.
Θα χορέψει κι ο Οικονόμος!
Ας πάμε όμως στα «νεότερα» της Θεσσαλίας:
Ηρθ΄η Λαμπρή κι η πασχαλιά
κι το Χριστός Ανέστη.
Μάνες στουλίζουν τα παιδιά
Κι πεθερές τις νύφες.
Να πά να μεταλάβει.
Τον ζήλεψε η γειτονιά,
τον ζήλεψε η χώρα.
Και από τα Καλάβρυτα δύο παραδοσιακά τραγούδια της «νιάς» εβδομάδας, που αναφέραμε πριν, λένε:
Τέτοια ώρα ήταν χτές,
τέτοια και παραπροχτές
που γινόνταν οι χοροί
διπλοτριπλογυριστοί.
Και στη μέση του χορού
σταυραητός καθότανε.
Στο Θεό ευχιότανε
και παρακαλιότανε:
Αναστημένε μου Χριστέ, άγιε και αληθινέ
Δός μου σήμερα φτερά
να χυθώ, να αρπάξω μια…
Σήμερα μέρα τ΄άϊ Γιωργιού,
σήμερα αλλάζει ο κόσμος.
Σήμερα στα Καλάβρυτα,
γίνεται πανηγύρι
Κι απ΄τα τραγούδια τα πολλά
και τα πολλά ντουφέκια,
λαβώσαν τη Γιανάκαινα
μες΄το δεξί της χέρι
και στο μικρό το δάχτυλο
πούχε την αρρεβώνα…
Στον Πύργο της Ηλείας χορεύουν και τραγουδούν:
Πυργιανές χορεύουν μπρός
Και στη δίπλα του χορού
Πυργιανήν εφίλησα.
Κι ήταν ο άντρας της εκεί,
που της πήρα το φιλί…
Άντρα μου περίφανε
μή σου κακοφαίνεται.
Το φιλί δεν φαίνεται...!
Στην Κέρκυρα όμως έχουμε και κάτι παράδοξο. Έχουμε ένα είδος «πασχαλινά κάλαντα»:
Κι ήρθαμε να σας είπομε τόσες καλές γιορτάδες.
Απέρασ΄η σαρακοστή πούμαστε λυπημένοι.
Σήμερα γίνεται χαρά σ όλη την Οικουμένη.
Ανάσταση δοξάζουμε και το Θεό υμνούμε
Και το δεσπότη το Χριστό όλοι τον προσκυνούμε…
Στη Ρούμελη, ακούμε και τραγούδια του Αϊ Γιώργη. Όταν το Πάσχα πέσει πριν τη γιορτή του, γιορτάζεται κανονικά. Όταν όμως πέσει μετά το Πάσχα, τραγουδούν:
Τώρα Απρίλης κι Άνοιξη,
τώρα Χριστός Ανέστη
τώρα στολίζει ο θεός τη γή
με εννιά λογιώ λουλούδια.
Στολίζει εμένα η μάνα μου
με εννιά λογιώ αρμάτες.
Με έντυνε με στόλιζε
να πάω στο πανηγύρι.
Με στέλνει και στην εκκλησιά
τ΄αφέντη τ΄αϊ Γιώργη…
Στη Μακεδονία έχουν… προνοήσει και για τους φυλακισμένους. Όχι μόνο για τους ελεύθερους. Να ένα λυπημένο τραγούδι της Λαμπρής:
Σήμερα Ντούλαμ΄πασχαλιά, σήμερα πανηγύρι.
Σήμερα αλλάζουν οι γαμπροί κι πεθερές τις νύφες
Και σύ Ντούλαμ΄στη φυλακή στα Λαρσινά μπουντρούμια…
Είναι βαριά τα σίδερα, βαριά βαλαντωμένα…
Έχουμε όμως και τα ηρωϊκά, όπως είναι η «Αρκαδιανή», που ντύθηκε άνδρας, κλέφτης, για να πολεμήσει τους Τούρκους:
Ποιος είδε την Αρκαδιανή στα κλέφτικα ντυμένη.
Δώδεκα χρόνους έκανε η κόρη με τους κλέφτες.
Κανείς δεν την εγνώρισε πως ήταν κλεφτοπούλα…
Και μια Λαμπρή μια Κυριακή, μια πίσημην ημέρα
Ρίχναν οι κλέφτες τα άρματα ρίχναν και το λιθάρι…
Το ρίχνουν τα κλεφτόπουλα, το πάν σαράντα χνάρια
Το ρίχνει κι η Αρκαδιανή, το πάει σαράντα πέντε…!
Και τέλος, ένα κριτικό τραγούδι της Λαμπρής:
Και βάστα ε στα χέρια σου
κλήμα, να βλογηθούμε…
(Όταν τα στέφανα τα φτιάχνανε από κλήματα…)
Χείμαρρος λοιπόν, ο Παναγιώτης Μυλωνάς, δεν έχει… τελειωμό με αυτά τα παραδοσιακά τραγούδια, που στον πολύ κόσμο ίσως να είναι σήμερα άγνωστα. Γι αυτό και η τελευταία (και… μοναδική σ αυτή τη συνέντευξη) ερώτηση, έρχεται αυθόρμητα:
Γιατί όμως όσο περνούν τα χρόνια, τα δημοτικά τραγούδια που ακούγονται και χορεύονται τις ημέρες αυτές περιορίζονται στα τέσσερα πέντε πασίγνωστα όπως π.χ. «…στού Παπαλάμπρου την αυλή» ή «ένας αητός καθότανε» ή στην «Ιτιά» τη… λουλουδιασμένη;
«Διότι τα Μέσα Δημοσιότητας», απαντάει χαρακτηριστικά ο Παναγιώτης Μυλωνάς, «δεν δίνουν πια ευκαιρίες για τη δημιουργία τέτοιων πασχαλινών εκπομπών ή άλλων παραδοσιακών εκδηλώσεων των συνηθειών του λαού μας. Πώς να περάσουν όλα αυτά στον κόσμο όταν δεν γίνονται βίωμα και ζωή για να τα έχεις μετά ανάγκη; Όμως, πιστεύω ότι αυτά θα τα αναζητήσουν τα παιδιά μας κάποτε, διότι από την μια πλευρά, υπάρχει αυτή η κληρονομικότητα κι από την άλλη νομίζω ότι έχει κουράσει πια ο σύγχρονος τρόπος διασκέδασης και ο κόσμος αρχίζει σιγά σιγά να αναζητά αυτά τα χαμένα στοιχεία της παράδοσής του».
© KOUTOUZIS.GR Αναδημοσίευση επιτρέπεται μόνο με αναφορά στην πηγή www.koutouzis.gr .