Όταν στην Αθήνα  του 778 μ.Χ. κυκλοφόρησε η πληροφορία, ότι μια νεαρή Αθηναία, η Ειρήνη  Σαραντάπηχου,  θα  παντρευόταν το  συμβασιλέα του Βυζαντίου  Λέοντα το Δ το Χάζαρο, όλοι απόρησαν.

     === Από πού και  πώς;

      Η Ειρήνη, ορφανή από πατέρα, ( η Ειρήνη κατά Βασίλειο Μαυρομάτη) ως νύφη δεν είχε ιδιαίτερα προσόντα, εκτός από την ομορφιά της, την κάποια  μόρφωσή της και τα  νιάτα της. Και δεν είχε δώσει δείγματα ευφυΐας  και ικανότητας. Δεν είχε προλάβει. Ηταν πολύ νέα.

       Και είναι περίεργο πως ο εικονομάχος αυτοκράτορας του Βυζαντίου Κωνσταντίνος ο Ε, τη διάλεξε για γυναίκα του γιου του  Λέοντα του Δ του Χάζαρου, από  ένα  λαό που ήταν προσηλωμένος στις εικόνες, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον.

                    Είχε προηγηθεί   η  Αθηναϊς= Ευδοκία

    Βέβαια  είχε προηγηθεί  η  άνοδος στο Βυζάντιο μιας άλλης Αθηναίας, της Αθηναϊδας. Αλλά αυτή ήταν αλλιώς. Επειτα είχαν περάσει τόσα χρόνια και το γεγονός είχε ξεχαστεί.

    Το 421 ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄ παντρεύτηκε την Αθηναΐδα, κόρη του σπουδαίου ειδωλολάτρη σοφιστή  Λεόντιου, που πήρε το όνομα Ευδοκία, όταν ασπάστηκε το Χριστιανισμό για χάρη  του Θεοδόσιου. Η Ευδοκία διακρίθηκε ως προστάτιδα της Εκκλησίας και του μοναχισμού στην Κωνσταντινουπόλη και στην Παλαιστίνη, όπου αναζήτησε καταφύγιο στις αρχές του 440 (πέθανε  εκεί στα  460 μ.Χ.). Η ίδρυση των πρώτων χριστιανικών εκκλησιών της Αθήνας έχει συνδεθεί από την
παράδοση με την αθηναία αυτοκράτειρα Ευδοκία.

      Στη γενέτειρά της την Αθήνα, η Ευδοκία έχτισε ένα μεγάλο ανάκτορο για την ίδια και τον αδελφό της Γέσσιο, ο οποίος αμέσως μετά το γάμο της αδελφής του διορίστηκε έπαρχος του πραιτωρίου του Ιλλυρικού, στο οποίο περιλαμβανόταν και ο ελλαδικός χώρος.

     Προοπτικό σχέδιο από τα βορειοανατολικά του ανακτόρου της Eυδοκίας ή του Γεσσίου,  που ανεγέρθηκε  στην Aγορά της Aθήνας.  

      Πιθανολογείται ότι η ίδια παρήγγειλε την κατασκευή της τετράκογχης εκκλησίας στη Βιβλιοθήκη του Αδριανού.

                       Η  καταγωγή  της   Ειρήνης

       Η Ειρήνη (752;;;-9 Αυγούστου 803 ) ήταν κόρη του  Θεοφύλακτου Σαραντάπηχου.  Ο αδελφός  της Κωνσταντίνος  Σαραντάπηχος  αναφέρεται ως διοικητής της Aθήνας  και ο  γιος του  κι ανιψιός της Θεοφύλακτος,  υπήρξε σπαθάριος - αυτοκρατορικός ή  ιδιωτικός σωματοφύλακας,  ( τίνος  δεν ξέρουμε! ).

      Η οικογένειά της  ήταν πλούσια.   Το επίθετο της Σαραντάπηχος ακολουθούσε  το βαφτιστικό,  όπως  όλα  τους  κατοίκων της αυτοκρατορίας, από τον αυτοκράτορα ως το μικρότερο υπήκοο, και προερχόταν, και τότε, κυρίως από φυσικά χαρακτηριστικά του εκείνου το έφερε (π.χ. Σαραντάπηχος = ψηλός 40 πήχες, ή αντρειωμένος,  ή  από την περιοχή Σαραντάπηχου κλπ).

     Από τον Βυζαντινό χρονογράφο Ιωάννη Σκυλίτζη, της αποδίδεται και το προσωνύμιο Παρδώ, επειδή ο εικονομάχος Σαββάτιος την αποκαλούσε έτσι. Και το Πάρδος ή Πόρδος είναι Εβραϊκό επώνυμο, προερχόμενο από την περιοχή Pardo της επαρχίας Viscaya τής Ισπανίας, όπου ζούσαν πολλοί Εβραίοι. ( Ασερ Ρ Μωυσή: «Η ονοματολογία των Εβραίων τής Ελλάδας», έκδ.  Αθήνα 1973)

      Ετσι δεν μπορούσε κανείς να ερευνήσει σε μεγάλο βάθος την καταγωγή, αφού τα στοιχεία  χάνονταν στο  βάθος των αιώνων.

      Τότε η Αθήνα ήταν μια μικρή κωμόπολη με σωρούς ερειπίων και εξαθλιωμένους κατοίκους. Λίγοι ήταν οι εύποροι, κυρίως Εβραίοι, που έμεναν όλοι κοντά, στην σημερινή Πλάκα.

       Η Αθήνα  είχε  καταντήσει μία μικρή και φτωχή επαρχιακή κωμόπολη που είχε χάσει την  αίγλη και  το  μεγαλείο τής πολιτιστικής και φιλοσοφικής της άνθησης   του παρελθόντος. Την εποχή εκείνη ο Παρθενώνας είχε μετατραπεί σε Παναγία   Αθηνιώτισσα  και άλλοι ναοί  των απαγορευμένων πλέον  αρχαίων  θεών είχαν ισοπεδωθεί, και είχαν μεταβληθεί σε εκκλησίες και  μοναστήρια. (Βλ. βιβλίο,  «Η Θαμμένη Ελλάδα»).

       Η δεισιδαιμονία και η ειδωλολατρεία των χριστιανικών εικόνων  είχε φθάσει σε επίπεδα γενικής υστερίας. Η αμφισβήτηση, η έρευνα και η γνώση είχαν  πλέον μετατραπεί  σε   τυφλή υποταγή, σε δεισιδαιμονία και  ανεξέλεγκτη  πίστη.

       Ιδίως οι γυναίκες της Αθήνας, μαγεμένες από το χριστιανικό  μυστικισμό  και θαμπωμένες  από τη χλιδή και την πολυτέλεια των εκκλησιών, αποτέλεσαν το  κύριο αίτιο για την καταστροφή  του αρχαίου κόσμου και του πολιτισμού, βοηθώντας με κάθε  τρόπο και μέσο  επικράτηση τού Χριστιανισμού.                                 

        Αναφέρεται ότι οι εικονολάτρες οδήγησαν τον Κωνσταντίνο Ε σε αυτή την απόφαση, να δώσει την Ειρήνη για σύζυγο στο γιο του Λέοντα Δ το Χάζαρο,   για να δημιουργήσουν ένα Δούρειο Ιππο  στην Αυλή του. Η Ειρήνη χαρακτηρίστηκε και σαν Εβραία που θέλησε να εξυπηρετήσει  τα συμφέροντα του Πάπα.

        Η Ειρήνη η Αθηναία, η τετραπέρατη αλλά και διπρόσωπη, όπως αποδείχτηκε, νύφη του Κωνσταντίνου, καίτοι ήταν εικονόφιλη,  παρουσιάστηκε στην αρχή   ως σύμμαχος στη μεγάλη θρησκευτική μεταρρύθμιση, και ορκίστηκε στον πεθερό της Κωνσταντίνο Ε, πριν το γάμο της, ότι θα παραμείνει πιστή στο μεγαλεπήβολο αυτό έργο. Όλα όμως δείχνουν ότι η Ειρήνη υπήρξε πράκτορας των Εικονόφιλων και Εικονολατρών. Και πως ο γάμος της ήταν προσχεδιασμένος  από τους κληρικούς και   ήταν παγίδα τους, στην  οποία έπεσε ο Λέων.

                             Η προετοιμασία της αναχώρησης

       Αρκετό καιρό πριν από την αναχώρηση της Ειρήνης για την Κωνσταντινούπολη  άρχισαν οι προετοιμασίες.

       Η νεαρή κοπέλα, που θα γινόταν βασίλισσα, Αυγούστα, Αυτοκράτειρα, έπρεπε να φθάσει εκεί  με πολύ ανεβασμένο  προφίλ.

       Βέβαια ο αδελφός της ήταν διοικητής της Αθήνας, αλλά αυτό δεν έφθανε, Επρεπε να ξεκινήσει  με δόξες και τιμές.                          

       Και προβλέφθηκαν όλα. Από φορέματα, ως την οργάνωση πομπής, από την Αθήνα ως τον Πειραιά δια μέσου της οδού των ερειπωμένων Μακρών Τειχών, ειδικής εξέδρας αποχαιρετισμού στο λιμάνι.

       Ετσι  σαν έφθασε ο στόλος του Βυζαντίου στον Πειραιά, μεταφέρθηκε στην Αθήνα ένα βασιλικό άρμα,  το οποίο θα χρησιμοποιούσε η μέλλουσα  βασίλισσα για να φτάσει στο πλοίο.

       Κι όταν όλα ήταν έτοιμα, ανέβηκε σ αυτό και  με τη συνοδεία  ιππέων, κατευθύνθηκε στο λιμάνι, ενώ οι κοπέλες, κυρίως, της Αθήνας την έραιναν  με άνθη και τη χειροκροτούσαν. Επικεφαλής ο αδελφός της διοικητής Κωνσταντίνος  Σαραντάπηχος.

      Πολλοί από τους  κατοίκους την Αθήνας και των περιχώρων,   που ήταν δεν ήταν 10.000, είχαν κατεβεί στο λιμάνι με τα πόδια, μια ώρα δρόμο,  για να κατευοδώσουν την Ειρήνη.

       Εκείνη σαν έφθασε εκεί, ανέβηκε στην εξέδρα, τους χαιρέτησε με δάκρυα στο μάτια, μπήκε  στη ναυαρχίδα  του στόλου και ξεκίνησε  για το Βόσπορο γεμάτη χαρά και ελπίδες.

       Ηταν Ιούλιος μήνας, καλοκαίρι του 778 μ.Χ. όταν ο Βυζαντινός στόλος παρέλαβε την Ειρήνη την Αθηναία από τον Πειραιά,  για την Κωνσταντινούπολη όπου θα παντρευόταν και θα εστέφετο αυτοκράτειρα.

      Η στέψη έγινε με κάθε λαμπρότητα στην Αγία  Σοφία. Και το στέμμα της φόρεσε ο ίδιος ο  πατριάρχης  Ταράσιος.

       Η ηλικία του γάμου  και της στέψης της Ειρήνης προσδιορίστηκε  στα 14 με 15 χρόνια.

                              Εκκλησίες και άλλες Αθηναίες

        Επί των ημερών της Αυγούστας Ειρήνης της Αθηναίας, κτίστηκαν οι εκκλησίες των Αγίων Αναργύρων στην Πλάκα και της Παντάνασσας, το γνωστό μας Μοναστηράκι.

        Η είσοδος της Ειρήνης στο Βυζάντιο, έδωσε την ευκαιρία  και σε άλλες Αθηναίες  να   μεταβούν στη Βυζαντική πρωτεύουσα.

       Το 807, η Θεοφανώ, ανιψιά της Ειρήνης, παντρεύτηκε τον διάδοχο του θρόνου Σταυράκιο, και έγινε αυτοκράτειρα για λίγο ως  το 811 μ.Χ. Με την σειρά της έκτισε πολλές εκκλησίες στην πατρίδα της την Αθήνα. Αλλά την απομάκρυναν από το θρόνο και την έκλεισαν σε μοναστήρι όπου και πέθανε.

       Ο ηγεμόνας των Βουλγάρων Τέλεριγ ασπάστηκε το Χριστιανισμό και παντρεύτηκε μια ξαδέλφη της Ειρήνης, η κίνησή του όμως αυτή δεν είχε ως συνέχεια τον εκχριστιανισμό του λαού του.

        Ολες οι Αθηναίες που πήγαν στο Βυζάντιο, έφυγαν από τον Πειραιά με πλοία.

                                                        Επεισοδιακή ζωή

      Στο Βυζάντιο η ζωή της   Ειρήνης  της Αθηναίας υπήρξε επεισοδιακή.

        Η  νύφη του Κωνσταντίνου Ε' και σύζυγος του Λέοντα Δ', αν και νέα αποδείχτηκε τετραπέρατη  και διπρόσωπη. Μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου Ε', έβαλε σε εφαρμογή τα σχέδιά της για την αναστήλωση των εικόνων και την επαναφορά των παπάδων και των καλόγερων στην εξουσία.

     Η πολιτική του Λέοντος σε σχέση με το ζήτημα των εικόνων υπήρξε αμφιλεγόμενη. Αφενός μεν προώθησε σε μητροπολιτικούς θρόνους ηγουμένους μοναστηριών και δέχτηκε τη χειροτονία του εικονόφιλου Παύλου του Κύπριου ως Πατριάρχη, και από την άλλη πλευρά τιμώρησε με δημόσια διαπόμπευση εικονόφιλους αξιωματούχους του παλατιού.

      Ο πρόωρος θάνατός του έφερε στην εξουσία τη σύζυγό του Ειρήνη, ως επίτροπο του ανήλικου- δεκαετή- διαδόχου.  Ελέγχθη ότι τον δηλητηρίασε η Ειρήνη.

      Εξουδετέρωσε με επιτυχία τις στάσεις των αδελφών του Λέοντος Δ', που διεκδικούσαν τον θρόνο, και τους επέβαλε να γίνουν μοναχοί. Το ίδιο έκανε και με τον στρατηγό της Σικελίας Ελπίδιο που στασίασε εναντίον του ανήλικου αυτοκράτορα (781-782).   

                               Η αναστήλωση των εικόνων

       Η σύγκληση της Ζ' Οικουμενικής Συνόδου (786) για την αναστήλωση των εικόνων κατέδειξε ότι δεν είχαν ακόμη δημιουργηθεί οι κατάλληλες προϋποθέσεις, καθώς ο στρατός παρεμπόδισε την πραγματοποίησή της.

        Η Ειρήνη συγκάλεσε τελικά τη σύνοδο το επόμενο έτος (787) μακριά από την Κωνσταντινούπολη, στη Νίκαια της Βιθυνίας. Η σύνοδος καταδίκασε τις αποφάσεις της εικονομαχικής συνόδου της Ιέρειας (754), ψήφισε τις δικές της αποφάσεις με βάση τη θεολογία του Ιωάννη του Δαμασκηνού και τερμάτισε την έριδα για τις εικόνες. Αλλά οι αποφάσεις της συνόδου δεν αποκατέστησαν την εσωτερική γαλήνη, γιατί οι μεν εικονομάχοι δεν δέχονταν τις αποφάσεις, οι δε εικονόφιλοι δεν ήταν ικανοποιημένοι από τα ήπια μέτρα της Ειρήνης εναντίον των εικονομάχων.

         Οι δυσαρέσκειες αυτές συνδέθηκαν με τα κύρια πρόσωπα της εξουσίας, γιατί οι εικονομάχοι υποστήριζαν την ανάληψη της εξουσίας από τον ενήλικο πλέον νόμιμο διάδοχο Κωνσταντίνο ΣΤ', οι δε εικονόφιλοι, με επικεφαλής τον Σταυράκιο, επέμεναν στην άσκηση της εξουσίας από τη βασιλομήτορα.

        Το 790 οι εικονομάχοι στρατιωτικοί έπεισαν τον Κωνσταντίνο ΣΤ' να κινηθεί για την απομάκρυνση της μητέρας του και του ευνούχου Σταυρακίου από την εξουσία, αλλά η κίνηση αυτή απέτυχε και ο Κωνσταντίνος ταπεινώθηκε με αυστηρές ποινές.

       Η πανίσχυρη πλέον Ειρήνη υποχρέωσε τους υποστηρικτές του Κωνσταντίνου στρατιωτικούς να ορκιστούν ότι δεν θα αναγνώριζαν τον γιο της ως βασιλιά κατά τη διάρκεια της ζωής της. Αλλά ξέσπασε στάση  και  ο Κωνσταντίνος ανακηρύχθηκε μόνος αυτοκράτορας. Ο ευνούχος Σταυράκιος φυλακίστηκε και η Ειρήνη απομακρύνθηκε από την εξουσία και περιορίστηκε.

                                  Απομάκρυνση της Ειρήνης

       Όμως ο Κωνσταντίνος έδειξε μετριοπάθεια και  παρά τις αντιδράσεις του στρατού, αποκατέστησε (στις 15 Ιανουαρίου του 792) τη μητέρα του στο αξίωμα της Αυγούστας  και τον Σταυράκιο στα καθήκοντά του.

        Η αναταραχή συνεχίστηκε, ιδιαίτερα μετά την οδυνηρή ήττα του βυζαντινού στρατού από τους Βουλγάρους.

        Η προσπάθεια του θείου του Κωνσταντίνου, Νικηφόρου, να καταλάβει με στάση την εξουσία απέτυχε και οι ηγέτες της ανταρσίας τιμωρήθηκαν υποδειγματικά. Η Ειρήνη ήταν πλέον κυρίαρχη της κατάστασης και υποχρέωσε τον γιο της Κωνσταντίνο να νυμφευθεί μία από τις πιστές ακολούθους της.

      Με αφορμή τα γεγονότα αυτά οργανώθηκαν νέες προσπάθειες για την απομάκρυνση της Ειρήνης από την εξουσία, που ενθαρρύνθηκαν και από τον γιο της Κωνσταντίνο, ο οποίος ηγήθηκε του αγώνα.

       Η Ειρήνη, περίπου 40 ετών τώρα, με τα πιστά σε αυτήν στρατεύματα, κατάφερε  να εξουδετερώσει τους στασιαστές και να συλλάβει τον γιο της, τον οποίο υπέβαλε στη σκληρή ποινή της τύφλωσης (του έβγαλαν τα μάτια), όπως προβλεπόταν από το Βυζαντινό Δίκαιο  για τους στασιαστές. Η ποινή της τύφλωσης εκτελέστηκε στην περίφημη αίθουσα της Πορφύρας του παλατιού, στην οποία ο Κωνσταντίνος είδε το φως της ζωής με τη γέννησή του από την ίδια την Ειρήνη.   Έτσι επήλθε το τέλος της δυναστείας των Ισαύρων.

      Η Ειρήνη έμεινε έτσι μόνη «αυτοκράτωρ των Ρωμαίων» (15 Αυγούστου 797). Μια  έκλειψη  ηλίου και ένα θόλωμα στην ατμόσφαιρα που κράτησε δεκαεπτά μέρες αποδόθηκε από το λαό στην οργή του θεού για τον τρόπο με τον οποίο η Ειρήνη μεταχειρίστηκε το γιο της.

     Αλλά η Ειρήνη επρόκειτο  να βασιλέψει για πέντε ακόμη χρόνια, από το 797 έως το 802. Η ενθρόνισή της προκάλεσε εξελίξεις στη Δύση. Ο Πάπας Λέων Γ΄, που χρειαζόταν υποστήριξη εναντίον των εχθρών του στη Ρώμη, θεωρούσε ότι ο θρόνος ήταν κενός χωρίς άντρα αυτοκράτορα, και έτσι έστεψε τον Καρλομάγνο  αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το έτος 800. Αυτό αποτέλεσε προσβολή για την ανατολική αυτοκρατορία και προκάλεσε περαιτέρω ένταση στις σχέσεις μεταξύ της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.

                                 Ενας γάμος για την Ειρήνη

      Παρόλα αυτά, η Ειρήνη λέγεται ότι διαπραγματεύτηκε το γάμο της με τον Καρλομάγνο· σύμφωνα όμως με τον Θεοφάνη τον Εξομολογητή, που είναι ο μόνος που αναφέρει το γεγονός, το σχέδιό της σαμποτάρισε ο σύμβουλός της Αέτιος, που σκόπευε να κάνει αυτοκράτορα τον αδερφό του Λέοντα.

       Η ανάληψη της ευθύνης της εξουσίας κάτω από τέτοιες προϋποθέσεις είχε φθείρει σημαντικά το κύρος της Ειρήνης ακόμη και στους κύκλους των εικονοφίλων. Η ανάκληση των εξόριστων μοναχών και η μείωση των φόρων δεν αρκούσαν πλέον για να εξουδετερώσουν τις αντιδράσεις της κοινής γνώμης, οι οποίες έγιναν εντονότερες μετά την αναγκαστική υπογραφή νέας ταπεινωτικής ειρήνης με τους Άραβες. Η έκρυθμη κατάσταση ενίσχυε την εκδήλωση στασιαστικών τάσεων ακόμη και στο στενό και έμπιστο περιβάλλον της Ειρήνης.

                                Το τέλος της Αυτοκράτειρας

      Ο Σταυράκιος οργάνωσε συνωμοσία εναντίον της αυτοκράτειρας αλλά στο μεταξύ πέθανε, ενώ ο διάδοχός του Αέτιος οργάνωσε νέα συνωμοσία με σκοπό να φέρει στο θρόνο τον αδελφό του. Η κρίση ήταν μόνιμη και η φιλόδοξη Ειρήνη έχανε συνεχώς τα ερείσματά της. Με συνεργασία των μετριοπαθών παραγόντων των διαφόρων τάσεων τελικά απομακρύνθηκαν από την εξουσία η Ειρήνη, ο Αέτιος και άλλοι συνεργάτες τους, αυτοκράτορας δε ανακηρύχθηκε ο οικονομικός αξιωματούχος και λογοθέτης Νικηφόρος (31 Οκτωβρίου 802). Ο Νικηφόρος εξόρισε την Ειρήνη στη νήσο Λέσβο, όπου και σύντομα πέθανε, 9 Αυγούστου 803,  αλλά οι αντιθέσεις της βυζαντινής κοινωνίας δεν θεραπεύθηκαν.

     Η Ειρήνη υπήρξε οπωσδήποτε μία από τις πιο δυναμικές προσωπικότητες του 8ου αιώνα, αλλά οι άμετρες προσωπικές φιλοδοξίες της εξουδετέρωσαν τα θετικά στοιχεία των πολιτικών της επιλογών. Προσπάθησε να θεραπεύσει τον διχασμό της βυζαντινής κοινωνίας με τη μετριοπαθή πολιτική της στο ζήτημα των εικόνων, αλλά τόνωσε τις αντιθέσεις με την εσφαλμένη επιλογή των συμβούλων και των στόχων της, για να αποδειχθεί τελικά τραγική φυσιογνωμία. Και αυτές ακόμη οι πληροφορίες ότι συζητήθηκε θέμα γάμου της με τον Καρλομάγνο περιείχαν στοιχεία μιας λανθασμένης εκτίμησης του πολιτικού προβλήματος της Δύσης για την αυτοκρατορία, ενώ η αποδιοργάνωση της άμυνας του Βυζαντίου και οι ταπεινωτικές συνθήκες ειρήνης εξασθένισαν σημαντικά τη διεθνή του ακτινοβολία.

           Η μνήμη της  Ειρήνης  της  Αθηναίας   τιμάται στις 9 Αυγούστου.

                                                                               Βασίλης  Κουτουζής

                                                                           Δημοσιογράφος ερευνητής

                                                                                                          7-1-2011

Πηγές: Εγκυκλοπαίδεια ΗΛΙΟΥ, Βικιπαίδεια, Λάϊφπαίδεια, δημοσιεύσεις στον Τύπο και ίντερνετ.  

ΣΗΜΕΙΩΣΗ:  Δεκτή κάθε πληροφορία που μπορεί να τροποποιήσει   ή να συμπληρώσει προς  το καλύτερο  το παρόν άρθρο.

 © KOUTOUZIS.GR  Αναδημοσίευση  επιτρέπεται μόνο με αναφορά στην πηγή  www.koutouzis.gr 

Κεντρική σελίδα