Κατά τη διάρκεια των εργασιών για τη διάνοιξη τάφρου θεμελίωσης, το 1888, στη ΝΑ περιοχή του λιμανιού της Ζέας, στο οικόπεδο όπου βρισκόταν το θερινό θέατρο Τσόχα, ήρθε στο φως το άγαλμα του Ασκληπιού της Μουνιχίας. Η ανασκαφή που ακολούθησε απέδωσε μία σειρά από ευρήματα, τα οποία παρουσίασε ο Ιάκωβος Δραγάτσης σε μια σύντομη ανασκαφική έκθεση.

      Αναθηματικές επιγραφές στον Ασκληπιό που συνόδευαν ορισμένα από τα αφιερώματα, βεβαίωσαν από την αρχή ότι στο χώρο αυτό βρισκόταν το ιερό του Ασκληπιού της Μουνιχίας. Σύμφωνα με τις παλαιές σημειώσεις της ανασκαφής, το ιερό περιλάμβανε έναν περίβολο και έναν ναό. Σήμερα τα αρχιτεκτονικά λείψανα δεν είναι ορατά, καθώς το οικόπεδο έχει πλήρως οικοδομηθεί και καμία φωτογραφία τους δεν έχει δημοσιευθεί. Μόνο η θέση του ιερού είναι, γνωστή χάρη στα παλαιότερα σχέδια.

        Τα κινητά ευρήματα που ανακάλυψε ο Δραγάτσης φυλάσσονται, άλλα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά και άλλα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

     Ανάγλυφο αναθηματικό στον Ασκληπιό                     Ο ιερός Νόμος του Ασκληπιού

                                                                               του Πειραιά (αρχές του 4^ου αιώνα   π.Χ.)

          Η ιστορία του Ασκληπιείου του Πειραιά πρέπει να ξεκίνησε περίπου το 420 π.Χ. Στην κωμωδία του Αριστοφάνη «Σφήκες» που διδάχθηκε το 422 π.Χ., ο Βδελυκλέων στέλνει τον πατέρα του Φιλοκλέωνα για θεραπεία στο Ασκληπιείο της Αίγινας.  Για το λόγο αυτό γίνεται μέχρι σήμερα αποδεκτό  ότι κατά τους χρόνους αυτούς δεν υπήρχε ακόμη  Ασκληπιείο στην ηπειρωτική χώρα της Αττικής. Στη χρονολογούμενη το 420/419 π.Χ. ιδρυτική επιγραφή του αθηναϊκού Ασκληπιείου, σύμφωνα με την οποία ο Τηλέμαχος εισήγαγε στην Αθήνα τη λατρεία του Ασκληπιού, αναφέρεται ότι ο Θεός ανέβηκε από τη Ζέα σ  αυτήν. Αυτό  υποδηλώνει ότι το πειραϊκό Ασκληπιείο είχε ιδρυθεί πριν από αυτό της Αθήνας. Σύμφωνα με τον Giuseppe Nenci, η λατρεία του Ασκληπιού απέκτησε ιδιαίτερη σημασία μετά τον λοιμό του 430/429 π.Χ. στην Αθήνα που αφά­νισε ένα   μεγάλο μέρος του πληθυσμού της πόλης.

        Ο Christof Auffrath διευρύνει την άποψη του Nenci: διακρίνει σε αυτόν τον λοιμό μια βαθιά  κοινωνική κρίση η οποία οδήγησε στην εισαγωγή νέ­ων θεοτήτων στην Αθήνα, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Ασκληπιός. Εντούτοις, το Ασκληπιείο χρησιμοποιείτο ως ιαματικό ιερό κατά τις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. και παρέμεινε σε λειτουργία τουλάχιστον έως τον 2ο/3ο αιώνα μ.Χ., όπως μαρτυρούν  αναθη­ματικές επιγραφές.

     Συνεπώς, διαπιστώνεται ότι στον Πειραιά, όπως και στην Αθήνα, παρά την απώλεια της ηγεμονικής τους θέσης στον ελληνικό κόσμο, η ζωή των Ασκληπιείων συνεχίζεται και προσλαμβάνει, μεγαλύτερη σπουδαιότητα κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους.

                                      ΟΙ  ΛΑΤΡΕΙΕΣ   ΣΤΟ  ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ

Το άγαλμα του Ασκληπιού της Μουνιχίας          Ανάγλυφο αναθηματικό, με παράσταση

                 (περίπου 200 π.Χ.)                            ιατρικών εργαλείων, από το Ασκληπιείο 

                                                                   της Αθήνας – Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

      Σύμφωνα με παλαιότερες αναφορές  στον Πειραιά υπήρχε ένας ναός αφιερωμένος στη λατρεία του Ασκληπιού.  Το άγαλμα του Ασκληπιού από τη Μουνιχία φυλάσσεται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και είναι το μοναδικό μεγάλου μεγέθους γλυπτό που παριστά τον θεό από το πειραϊκό ιερό. Διατηρείται μόνο το ανώτερο τμήμα του αγάλματος μέχρι τα ισχία. Είναι από μάρμαρο και μεγαλύτερο του φυσικού και ο θεός εικονίζεται όρ­θιος. Το άγαλμα χρονολογείται στον 2ο αιώνα π.Χ.. είναι δηλαδή μεταγενέστερο από την ίδρυση του ιερού.  Δεν είναι βέβαιο αν το άγαλμα αυτό ήταν λατρευτικό και τοποθετημένο μέσα στον ναό.  Στο Ασκληπιείο του Πειραιά ο Ασκληπιός δεν λατρευόταν μόνος. Ενας ιερός νόμος των αρχών του 4ου αιώνα π.Χ. παραθέτει τον κα­νονισμό της «προθύσεως» (προκαταρκτικής θυσίας):

Θεοί

Σύμφωνα με τα εξής γίνεται η πρόθυσις.

Τρία πόπανα για τον Μαλεάτα,

τρία πόπανα για τον Απόλλωνα,

τρία πόπανα για τον Ερμή,

τρία πόπανα για την Ιασώ,

τρία πόπανα για την Ακεσώ.

για την Πανάκεια τρία πόπανα,

τρία πόπανα για τους σκύλους,

για τους κυνηγούς τρία πόπανα.

Ο Ευθύδημος

ο Ελευσίνιος,

ιερέας του Ασκληπιού,

ανέθεσε τις στήλες που βρίσκονται

πλάι στους βωμούς,

επάνω στις οποίες αυτός πρώτος

απεικόνισε εκείνα τα οποία πρέπει

να προσφέρονται ως πρόθυσις.

      Στις  γυναικείες  μορφές  του κύκλου του Ασκληπιού συγκαταλέγεται και η κόρη του Υγιεία, η οποία εμφανίζεται ως συνοδός του θεού από τον 5ο αιώνα π.Χ., καθώς και άλλες θυγατέρες του όπως η Ιασώ, η Πανάκεια και  η Ακεσώ, των οποίων η λατρεία στο Ασκληπιείο του Πειραιά μαρτυρείται από τον παραπάνω ιερό νόμο. Επίσης, είναι γνωστή η λατρευτική σχέση του Ασκληπιού με τη Δήμητρα και ιδιαίτερα με τον Δία Μειλίχιο και τον Δία Φίλιο.

  Ανάγλυφο αναθηματικό στον Δία Μειλίχιο               Ανάγλυφο αναθηματικό στον Ασκληπιό,

          από το Ασκληπιείο τον Πειραιά                           με παράσταση θυσίας ταύρου

       Τη στενή σχέση του Ασκληπιού με τη Δήμητρα πιστοποιεί το αναθηματικό ανάγλυφο από το Ασκληπιείο του Πειραιά. Σε αυτό εικονίζονται η Δήμητρα από την οποία σώζεται μόνο το δεξιό χέρι, η Κόρη που κρατά δάδα, και οι λατρευτές.

       Ο Ασκληπιός αποκαλείται σε επιγραφές Ασκληπιός Σωτήρ και Ζευς Ασκληπιός. Στις ανασκαφές του Ασκληπιείου του Πειραιά εντοπίσθη­καν αναθηματικά ανάγλυφα στον Δία Μειλίχιο, στον χθόνιο, αποτρόπαιο Δία. Ο Ασκληπιός και ο Ζευς Μειλίχιος λατρεύονταν με τη μορφή φιδιού. Στις απεικονίσεις φιδιών συγκαταλέγεται και ένα ανάγλυφο από την Αθήνα όπου ο Ασκληπιός εικο­νίζεται με ένα φίδι μεγαλύτερο του φυσικού μεγέθους, καθώς και ακόμη ένα αναθηματικό με την ε­πιγραφή «Ηρακλείδης τωι θεώι» (ο Ηρακλείδης α­νέθεσε στον θεό), για τον οποίο δεν είναι βέβαιο αν ο θεός είναι ο Ασκληπιός ή ο Ζευς Μειλίχιος ή ο Ζευς Φίλιος.

                              ΟΙ    ΘΥΣΙΕΣ

       Τα συνήθη ζώα που θυ­σιάζονταν ήταν κατά κανόνα ο πετεινός και συχνά ο χοίρος και ταύροι, ενώ στην Κυρήνη θυσίαζαν πρόβατα και αίγες. Σε αναθηματικό ανάγλυφο από το Ασκληπιείο του Πειραιά, το οποίο σήμερα βρίσκεται στο Εθνι­κό Αρχαιολογικό  Μουσείο, ο ταύρος που οδηγεί­ται στη θυσία προηγείται της ομάδας των πι­στών. Από τα δεξιά προσέρχεται ομάδα λατρευτών  προς  έναν  βωμό,  εμπρός  από  τον οποίον στέκεται  ο δούλος του ιερού μαζί με τον ταύρο. Στο δεξιό πέρας της παράστασης εικονίζεται σε δεύτερο επί­πεδο μια μορφή που μεταφέρει στο κεφάλι της την κύστη των προσφορών. Ψωμάκια και γλυκίσματα προσφέρονταν κυρίως ως «πρόθυσις».

       Στον ιερό νόμο από το πειραϊκό Ασκληπιείο κατονομάζο­νται τα προσφερόμενα πόπανα. Στις στενές, ωστόσο, πλευρές της στήλης αναγράφονται τα «νηφά­λια», ήπιες σπονδές ύδατος, μελιού ή γάλακτος, όχι όμως κρασιού, «τα κήρια», γλυκίσματα από μέ­λι, καθώς και τα «αρεστήρια», γλυκίσματα τα ο­ποία προσφέρονταν για εξιλασμό.

        Ο Παυσανίας, εξάλ­λου, αναφέρει τη θυσία χοίρου, προβάτου και ταύρου στο Ασκληπιείο στην Πελοποννησιακή Τιτάνη. Αναμφίβολα, η θυσία ταύρου ήταν εξαιρετικής σημασίας γεγονός. Αυτό μαρτυρείται από δύο επι­γραφές, εκ των οποίων η μία προέρχεται από το Ασκληπιείο του Πειραιά και περιλαμβάνει κατ' αρχάς κατάλογο ιατρικών εργαλείων, ενώ ακο­λουθούν διατάξεις θυσιών (στίχοι 23-39):

         Ανάγλυφο αναθηματικό στον Ασκληπιό,                          Ανάγλυφο αναθηματικό στον Ασκληπιό,

           από το Ασκληπιείο του Πειραιά                                       με παράσταση θεραπείας

         Μαρτυρίες για τις Θεραπείες στα Ασκληπιεία, καθώς και στα ιερά άλλων ιαματικών Θεών και η­ρώων, παρέχουν τα αναθήματα εκείνα στα οποία εικονίζεται η διαδικασία της θεραπείας.

         Αλλο α­νάγλυφο από το Ασκληπιείο του Πειραιά εμφανί­ζει ιστάμενη τη θεά, η οποία ταυτίζεται από την ε­πιγραφή ως Αγαθή Θεά, με δύο πιστούς να στέκονται εμπρός της, ενώ αριστερά απεικονίζεται ένα ανθρώπινο μέλος, το οποίο υποδηλώνει προφα­νώς τη θεραπεία (ίαση). Υστερα από μελέτες, ο Adolf Greifenhagen κατέδειξε ότι η Αγαθή Θεά εμφανίζεται στον κύκλο του Ασκληπιού και κατά συνέπεια το ανάγλυφο αυτό μπορεί να αποτελέσει μαρτυρία για τις θεραπείες στο Ασκληπιείο του Πειραιά.

       Για τη διαδικασία της θεραπείας αντλούμε πληροφορίες από τις γραπτές πηγές, ιδιαίτερα τις επιγραφές, όπως επίσης και από τα αναθηματικά ανάγλυφα με σκηνές θεραπείας. Δύο τέτοια ανά­γλυφα ανακαλύφθηκαν στο Ασκληπιείο του Πει­ραιά. Στο ένα, που βρίσκεται στο Μουσείο Πει­ραιά, απεικονίζεται στο μέσον μια γυναικεία μορ­φή ξαπλωμένη σε κλίνη καλυμμένη με δορά ζώου.

       Το γεγονός ότι ο ασθενής ξάπλωνε κατά την εγκοίμηση σε δορά ζώου μας είναι γνωστό και από τον Παυσανία, καθώς και τη διήγηση του Λυκόφρονα προς τον Ποδαλείριο.

     Δίπλα στη γυναίκα στέκεται ο Ασκληπιός, ο οποίος τοποθετεί τα χέρια του επάνω της για να τη θεραπεύσει. Πίσω από τον θεό εικονίζεται η Υγιεία και από αριστερά ομάδα πι­στών για τους οποίους μπορούμε να πιθανολογή­σουμε ότι ήταν συγγενείς της ασθενούς.

      Στο δεύτερο ανάγλυφο, το οποίο η πάροδος του χρόνου έχει φθείρει, διακρίνεται ανάλογη πα­ράσταση. Δίπλα στην κλίνη εικονίζονται οι πιστοί, κατά πάσα πιθανότητα συγγενείς. Εμπρός της θε­ραπευτικής κλίνης βρίσκεται μια ανδρική μορφή, ενώ δεξιά δίπλα στην κλίνη διακρίνονται ίχνη από γυναικείο ένδυμα που δεν είναι δυνατόν να καθο­ρισθεί εάν πρόκειται γι' αυτό της Υγιείας.

      Από το Ασκληπιείο του Πειραιά προ­έρχονται δύο αγάλματα αγοριών τα οποία η Christiane Vorster συνέδεσε με τη λατρεία της Αρτεμης. Σε άλλα Ασκληπιεία έχουν βρεθεί παρό­μοια αγάλματα αγοριών (π.χ. Ιερό στους Γόνους της Λάρισας και στη Λίσσο της Κρήτης). Αναμφίβολα, στα Ασκληπιεία συνεργάζονταν ιατροί.

     Η ε­πιγραφή του καταλόγου από το Ασκληπιείο του Πειραιά απαριθμεί αρκετά ιατρικά εργαλεία, όπως ο καρκίνος ιατρικός (ιατρική λαβίδα), η σικύα (βε­ντούζα), ενώ στο αθηναϊκό Ασκληπιείο ανακαλύ­φθηκε αναθηματικό ανάγλυφο ιδρυμένο από τους δημόσιους ιατρούς. Επίσης, υπάρχουν αναθηματι­κά με απεικονίσεις ιατρικών εργαλείων. Την ανά­μειξη των ιατρών επικυρώνει και η εύρεση επιγρα­φής στο Ασκληπιείο των Αθηνών.

      Το Ασκληπιείο του Πειραιά εί­χε, όπως και αυτό της Αθήνας, τοπική επιρροή.

Η αυξανόμενη, όμως, ακτινοβολία της λατρείας του Ασκληπιού στην Ελληνιστική Εποχή μαρτυρεί ότι και τα μικρότερα Ασκληπιεία είχαν να επιδείξουν θεραπευτικά αποτελέσματα.

    Τα ευρήματα από τις ανασκαφές στο Ασκληπιείο του Πειραιά προσφέ­ρουν, σε κάθε περίπτωση, ένα εντυπωσιακό δείγμα των τοπικών λατρειών και ιερών.

     ****   Απόσπασμα  από  άρθρο του αρχαιολόγου Λεωνίδα Μπελιά, στο περιοδικό Corpus   Μαρτίου 2005

  ΠΟΥ   ΗΤΑΝ   ΤΟ  ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ  ΤΟΥ  ΠΕΙΡΑΙΑ;

©  KOUTOUZIS.GR Αναδημοσίευση  επιτρέπεται μόνο με αναφορά στην πηγή  www.koutouzis.gr .

 Αρχή