ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝΑΣ: Από τον 11ο αιώνα στο 2013
Από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεώτερων Μνημείων εγκρίθηκε πρόσφατα η µελέτη συντήρησης των αγιογραφιών του ναού Αγίου Σπυρίδωνα Πειραιά, συντήρηση τοιχογραφιών, ξυλόγλυπτων τέμπλων και φορητών εικόνων.
Ο πρώτος ναός του Αγίου Σπυρίδωνα είναι ο παλιότερος ναός της ευρύτερης περιοχής του Πειραιά, κι όπως αναφέρεται είχε χτιστεί τον 11ο ή 12ο αιώνα κατά τον G. Hertzberg , πάνω στα ερείπια του αρχαίου ναού της Αφροδίτης, και ήταν το επίκεντρο των εξελίξεων από την αρχαιότητα.
Ο σημερινός εμβληματικός – 3ος στη σειρά - ναός του Αγίου Σπυρίδωνα Πειραιά, στο κέντρο της πόλης, επίκεντρο όλων των δραστηριοτήτων της, θεμελιώθηκε στα ερείπια περιώνυμης μονής και των δύο παλαιών ναών το Μάιο του 1863.
Το αρχικό σχέδιο του αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη, σύμφωνο με τα νεοκλασικά πρότυπα, ωστόσο τροποποιήθηκε από τον Γερμανό Έντουαρντ Σάουμπερτ. Είναι «βασιλική» με εγκάρσιο κλίτος και οκτάπλευρο τρούλο.
Ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού έχει κηρυχτεί από το ΥΠΠΟ ως μνημείο διότι περιέχει δείγματα ζωγραφικής του 19ου αιώνα, που ανήκουν στο ρεύμα των Ναζαρηνών. Σήμερα οι τοιχογραφίες «εμφανίζουν μεταξύ άλλων επικαθίσεις ρύπων και αιθάλης, απολέπιση, κονιορτοποίηση του ζωγραφικού στρώματος και απώλειες στη ζωγραφική επιφάνεια».
Η αποπεράτωση και διακόσμηση του ναού είχε γίνει πριν από 135 χρόνια 1876.
Η δημιουργία της Μονής του Αγίου Σπυρίδωνα
Εκεί, γύρω από τον πρώτο παλιό ναό του 11ου ή 12ου αιώνα, είχε δημιουργηθεί η Μονή του Αγίου Σπυρίδωνα, που αναγνωρίστηκε επίσημα το 1735 – τοτε απόκτησε δικό της ηγούμενο. Πιο πριν υπαγόταν κατά κάποιους στη Μονή του Δαφνίου και κατ άλλους στη Μονή Καισαριανής που ιδρύθηκε το 2ο αιώνα. Γι αυτό ίσως και δεν αναφέρεται ως τότε από περιηγητές.
Η περιοχή ήταν δύσκολη στην καλλιέργεια, ήταν άνυδρη και δεν υπήρχαν φυσικά πηγάδια. Ετσι κατασκευάστηκε αγωγός νερού με χρήματα του ιδρυτή της ομώνυμης Σχολής της Αθήνας Γιάννη Ντέκκα (1680-1761). Μάλιστα, στη διαθήκη του ο Ντέκκας, που έγινε τον Νοέμβριο του 1757 «μπροστά στο Δημόσιο Συμβολαιογράφο Μπονεφάτσιο» και που διαβάστηκε διαβάστηκε μετά πέντε χρόνια από την κηδεία του, άφηνε στη Μονή του Αγίου Σπυρίδωνα τα εξής χρήματα και εντολές:
«Τετρακόσια δουκάτα για ν αγοράσουν οι επίτροποι ένα υποστατικό, από τα χρήματα του οποίου θα διατηρούνε καθαρή και σώα τη σωλήνα που φέρνει νερό στο μοναστήρι. Κι' ότι απομείνη από το περίσσευμα του υποστατικού, να ξοδεύεται για τον εξωραϊσμό του μοναστηρίου». Επίσης έκανε διάφορες συστάσεις για τον υδραγωγό, και ειδικά για τον επιστάτη « επειδή το νερό είναι αγαθό του θεού και επομένως ωφέλιμο για όλους»! Και τελειώνοντας, γράφει: «.. αν δεν κάνει αυτά που γράφω, θα δώση λογαριασμό στον κριτή θεό για τα τετρακόσια δουκάτα.»!
Το υδραγωγείο ωφέλησε πραγματικά τον Πειραιά. Όμως, κάποτε μια βιβλική επιδρομή ακρίδων, που δεν έλεγαν να φύγουν, είχε καταστρέψει τα πάντα. Οι Πειραιώτες και οι μοναχοί απελπίστηκαν. Τότε εμφανίστηκε ο άγιος Σεραφείμ της Λιβαδειάς και έκανε θαύμα εξαφανίζοντάς τες. Η μνήμη του γιορτάζεται στον Άγιο Σπυρίδωνα στις 5 Μαΐου
Το μοναστήρι αυτό ήταν οχυρωμένο με γερούς τοίχους, απόρθητες επάλξεις και αρκετές πολεμίστρες. Η είσοδός του ήταν θολωτή, με διπλές και γερές πόρτες, το δε διάκενο που μεσολαβούσε ανάμεσα στις δύο, ήταν αδιάβατο για τους ξένους, γιατί στο κέντρο του θόλου υπήρχε μια τρύπα απ όπου οι καλόγεροι του Μοναστηρίου, ζεματούσαν με βραστό λάδι και καυτό μολύβι, αυτούς που θα προσπαθούσαν να μπουν με τη βία στη Μονή.
Ολη η πειραϊκή χερσόνησος αλλά και ο Καραβάς αποτελούσε κτήμα της ή αλλιώς βακούφι της. Επίσης είχε αρκετά μετόχια, εκ των οποίων το γνωστότερο βρισκόταν στην περιοχή του Καραβά, του οποίου ο μετοχιάρης συμμετείχε στις συνελεύσεις των κατοίκων της για την εκλογή της Δημογεροντίας ή για οποιοδήποτε άλλο πρόβλημα ή ανάγκη προέκυπτε.
Η μονή ενίσχυε συνεχώς το κύρος της μέχρι που το 1767 ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Σαμουήλ Χαντζερής την ανακήρυξε «σταυροπηγιακή» και υπαγόταν απευθείας στο Πατριαρχείο. Σταυροπηγιακή ονομάζεται μία μονή όταν στα θεμέλιά της έχει χτιστεί Σταυρός.
Στις αρχές του 1821 το Μοναστήρι έχει μόνο 12 μοναχούς, και αρχίζει να φθίνει όσο πυκνώνουν οι κάτοικοι. (βλέπε χτυποκάρδια στον Πειραιά)
Ωστόσο πάντοτε στο ναό του γίνονται πάντα τα μυστήρια των όσων κατοίκων της περιοχής, όπως της ο γάμος της ανιψιάς του δεύτερου ηγούμενου της Μονής Νικηφόρου Γαβρίλη.
Κατά την διάρκεια της Εθνεγερσίας του 1821, ο Πειραιάς έγινε θέατρο πολεμικών συγκρούσεων κατά το κρίσιμο έτος του 1827, όπου μετά την κατάληψη του λόφου της Καστέλας από τους Έλληνες με επικεφαλής τον Σκωτσέζο φιλέλληνα συνταγματάρχη Gordon, οι Τούρκοι οχυρώθηκαν στη μονή του Αγίου Σπυρίδωνα .
Στο οχυρωμένο πια καστρομονάστηρο κατέφευγαν και οι κατακτητές του Πειραιά για να σωθούν από τις πειρατικές επιδρομές. Πολλοί από αυτούς εργάζονταν και ζούσαν από τα χωράφια του Μοναστηριού.
Κατά το δίμηνο Μαρτίου - Απριλίου του 1827, οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις πολιόρκησαν τη μονή και μετά από ανηλεή βομβαρδισμό αναγκάζουν τους πολιορκημένους Τουρκαλβανούς να παραδοθούν.
Ηταν τόσο γερό το μοναστήρι ώστε άντεξε καταπληκτικά το 1827, στο βομβαρδισμό που έκανε επί δύο ημέρες κατά την Επανάσταση ο ναύαρχος Αστιγξ με τα πολεμικά «Καρτερία» και «Ελλάς».
Από το μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα πέρασαν τρεις ηγούμενοι, ένας με το όνομα Διονύσιος, άλλος ο Νικηφόρος Γαβριήλ, και τρίτος ο Συμεών Μαρμαροτούρης ( Μια οδός Μαρμαροτούρη βρίσκεται στα Καμίνια).
Ο Μαρμαροτούρης συνεργάστηκε με διάφορους δημογέροντες, τον Νικ. Τυρναβίτη, Λογοθέτη και άλλους, για ζητήματα σχετικά με την Επανάσταση.
Στον τελευταίο ηγούμενο Συμεών Μαρμαροτούρη, ο λαός έφτιαξε στιχάκια που τα τραγουδούσε χρόνια.
Γούμενε σα μ’ αγαπάς
Τα ψαράκια πού τα πας;
Πάνω στην ευλογημένη
Πούναι άρρωστ’ η καϋμένη
Γούμενε Σπυριδωνίτη
ότ’ αρπάξεις με τη μύτη….
Οταν διαλύθηκε το μοναστήρι, έμειναν στα χέρια του ηγουμένου Συμεών μερικά πράγματα, για τα οποία έγινε ολόκληρη αλληλογραφία μεταξύ αυτού και του Επαρχιακού διευθυντή της Αττικής.
Τα πράγματα που παρακρατούσε ο Μαρμαροτούρης ήταν ένα Ευαγγέλιο, δυο σταυροί, τέσσερα καντήλια αργυρά, δυο πετραχείλια χρυσά, και διάφορα άλλα είδη. Τελικά, τα κειμήλια αυτά τα πήρε αργότερα η εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα.
Με τη διάλυση του μοναστηριού – όπως και άλλων ανδρικών μοναστηριών του Ελλαδικού χώρου που είχαν κάτω από 6 μοναχούς – το 1833, κρατικοποιήθηκε η περιουσία του και ο βασιλιάς Όθωνας έχτισε νέο ναό στη θέση της ερειπωμένης μονής, το 1836. Ως αντίδωρο για την προσφορά της πάλαι ποτέ μονής του Αγίου Σπυρίδωνος, στο ελληνικό έθνος ανακήρυξε τον Άγιο Σπυρίδωνα πολιούχο του Πειραιά.
Επίσης τότε οι ελλαδικές επισκοπές περιορίστηκαν σε 10, έκλεισαν όλα τα γυναικεία μοναστήρια και απαγορεύτηκαν οι δωρεές προς αυτά. Μέχρι το 1834 ο Οθωνας αποφάσισε τη διάλυση 416 μοναστηριών.
Ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνα υπαγόταν στην επισκοπή Αθηνών, με τότε επίσκοπο τον εκ Ταλαντίου Νεόφυτο Μεταξά.
Οι μοναχοί της μονής του Αγίου Σπυρίδωνα αποκαλούσαν την περιοχή από τον Άγιο Διονύσιο (παλαιά όρια) ως το λόφο του Αγίου Γεωργίου Αγρίμειον.
Ορκωμοσία στο ναό του Αγίου Σπυρίδωνα
Μπορεί η Μονή να διαλύθηκε αλλά ο ναός παρέμεινε να λειτουργεί. Ετσι εκεί το 1835 ορκίστηκαν στον ναό του Αγίου Σπυρίδωνα οι πρώτες Δημοτικές Αρχές του Πειραιά. Και έγινε το πρώτο δημοτικό συμβούλιο.
Όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του Κράτους ο Μιαούλης θέλησε να χτίσει σπίτι κοντά στη θάλασσα. Το μόνο παραλιακό σημείο στον Πειραιά που δεν είχε έλη ήταν η περιοχή της Μονής και εκεί είχε παραχωρηθεί οικόπεδο στο Μιαούλη. Όμως όσο το σπίτι χτιζόταν οι εργολάβοι έβλεπαν στον ύπνο τους έναν μοναχό ο οποίος τους ρωτούσε «γιατί του έκλειναν το σπίτι» - εννοείτο ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνα, αφού σπίτι του έφραξε τη θέα προς την παραλία, και αρνιόντουσαν να συνεχίσουν τις εργασίες. Οπότε ο Μιαούλης αναγκάστηκε να χτίσει το σπίτι μόνος του. Λίγο πριν τελειώσει, πολλοί Πειραιώτες, είδαν στον ύπνο τους το μοναχό ο οποίος τους προειδοποιούσε ότι ο ιδιοκτήτης του δεν θα προλάβει να κατοικήσει σ' αυτό. Ο Μιαούλης πέθανε στις 11 Ιουνίου 1835 και δεν πρόλαβε να κατοικήσει στο σπίτι.
Τα τελευταία χρόνια στο διώροφο παραλιακό κτίριο λειτουργούσε το ναυτικό πρακτορείο "ΑΔΑΜ". Στο τμήμα προς την εκκλησία υπήρχε το Καφενείο "ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΝ" του Μπαλαμπάνου - με το γιο του Αντώνη υπηρετούσαμε μαζί στο Λιμενικό - που τα καλοκαίρια έβγαζε τραπέζια στον απέναντι κήπο Θεμιστοκλέους ή Τινάνειο κήπο. Το καφενείο αυτό λόγω της θέσης του ήταν πολυσύχναστο.
Αυτό το σπίτι που έκλεινε την… είσοδο στον Αγιο Σπυρίδωνα το κατεδάφισε ο Αριστείδης Σκυλίτσης το 1968.
Τροποποίηση του Σχεδίου υπέρ του Αγίου
Στις 31 Μαίου 1866 με διάταγμα του Γεώργιου του Α (ΦΕΚ A 50 - 28.06.1866) εν όψει της ανέγερσης νέου ναού του Αγίου Σπυρίδωνα τροποποιήθηκε το σχέδιο του ναού, για να δημιουργηθεί ο νάρθηκας που θα επικοινωνούσε με το πεζοδρόμιο της παραλίας με σκαλιά.
Τα επόμενα χρόνια επί δημαρχίας Δημ. Μουτσοπούλου, 1868-75 στα θεμέλια του παλαιού ναού της Μονής του Αγίου Σπυρίδωνος του 11ου/12ου αλλά και εκείνου του Οθωνα αιώνα χτίστηκε ο νέος ναός.
Αργότερα το 1878 επί Γεώργιου του Α, πρωθυπουργού Θ Δηληγιάννη και υπουργού Δικαιοσύνης ο Αλεξ. Κουμουνδούρου , με το νόμο ΨΣΤ (ΦΕΚ 64 1878) για αποπεράτωση και διακόσμηση του ναού αλλά και εξόφληση των χρεών του, παραχωρήθηκαν στο Δήμο Πειραιά διάφορα οικόπεδα που ήταν στην κατοχή του διαλυθέντος μοναστηριού και ανήκαν στο εκκλησιαστικό ταμείο τα ακόλουθα:
Στη θέση Πηγάδι του Στρατιώτη:
== Οικόπεδο 924, 30 τμ Ανδρούτσου- Τσαμαδού -Υψηλάντου-γήπεδα Παναγιωταρά, Σαρδελά,
== Οικόπεδο 600 τμ Ανδρούστσου-Τσαμαδού-Υψηλάντου-Τσαμαδού-γήπεδα Παναγιωταρά, Σαρδελά,
== Οικόπεδο τετράγωνο 16 1567,73 Πραξιτέλους- Τσαμαδού-Αλκιβιάδου-Οικία Β Σαρδελά
== Γήπεδο «Λάκκα Βάβουλα» 6 δτρεμ 953,47 τμ Λάκκα Βάβουλα- Ιπποδαμείας-Φίλωνος-Ηφαίστου.
== Γήπεδο στον Καραβά 13 στρεμ. 320,17 τμ ανατολικά περίβολος εργοστασίου Βολωνάκη, Σαλαμίνος (κτήμα Μελετόπουλου- Μάνδρα Κήπου Μελετόπουλου-Εκταση Μελετόπουλου).
Με την έκδοση των παραχωρητηρίων ο Δήμος Πειραιά ανέλαβε την υποχρέωση να αντικρούσει κάθε αξίωση τρίτου και να κάνει τις απαιτούμενες δίκες χωρίς ευθύνη του Δημοσίου.
Σήμερα η όποια συντήρηση των αγιογραφιών του ναού Αγίου Σπυρίδωνα Πειραιά, τοιχογραφιών, ξυλόγλυπτων τέμπλων και φορητών εικόνων θα γίνει με πιστώσεις από το ΕΣΠΑ.
Βασίλης Κουτουζής
Δημοσιογράφος ερευνητής
17-11-2013
Πηγές: Εγκυκλοπαίδεια ΗΛΙΟΥ, Βικιπαίδεια, Λάϊφπαίδεια, δημοσιεύσεις στον Τύπο και ίντερνετ.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Δεκτή κάθε πληροφορία που μπορεί να τροποποιήσει ή να συμπληρώσει προς το καλύτερο το παρόν άρθρο.
© KOUTOUZIS.GR Αναδημοσίευση επιτρέπεται μόνο με αναφορά στην πηγή www.koutouzis.gr